انسان‌ها دارای اهداف، انگیزه‌ها، ارزش‌ها و خواسته‌های خاص خود هستند و وقتی این موارد بین دو نفر یا گروهی از افراد متفاوت باشد، می‌توان بروز اختلاف را پیش بینی کرد. طبیعتا هرچه تفاوت‌ها بزرگتر باشد، اختلاف نیز بزرگتر است. یکی از بزرگترین دغدغه‌های انسان بالغ تامین نیازهای متفاوت برای کسب احساس امنیت و آرامش خاطر در زندگی فردی و اجتماعی است، بنابراین به دنبال حل اختلاف می‌روند.

اختلاف می‌­تواند شخصی، مالی، سیاسی یا عاطفی باشد و حل اختلاف شیوه­‌ای است که طی آن طرفین اختلاف، به راه­‌حلی مسالمت ­آمیز دست پیدا می‌­کنند. 

قراردادهای مشارکت در ساخت که از پیچیده ترین انواع قراردادهای ملکی می باشد و طرفین آن ملزم به ایفای صدها تعهد هستند، یکی از حوزه هایی است که می‌تواند باعث بروز اختلافات عمیق میان طرفین قرارداد شود. رویکرد مناسب برای حل این اختلافات چیست؟ آیا تمامی اختلافات لزوما از طریق شکایت و دادگاه حل خواهد شد؟
در این مقاله به بررسی روش‌های جایگزین طرح شکایت در دادگاه خواهیم پرداخت.

رویکرد قالب حل اختلاف در ایران 

در کشور ما افراد عمدتاً به منظور حل اختلاف به محاکم قضایی مراجعه می‌كنند و روش‌های جایگزین حل و فصل اختلافات در فرهنگ جامعه و ساختارهای قانونی از جایگاه مطلوبی برخوردار نمی باشد. در حالی که فراهم نمودن بسترهای قانونی جهت ایجاد نهادهای غیر قضایی حل و فصل اختلافات نه تنها منجر به رضایت بیشتر طرفین دعوی از نتیجه ی حاصله می شود بلكه موجب کاهش حجم ورودی پرونده ها به دادگستری و ارتقای کیفیت دادرسی در نظام قضایی می‌گردد. حل اختلافات در قالب روش‌های غیر قضایی دارای مزایای متعددی از جمله صرفه جویی در زمان و هزینه، نقش فعال طرفین در فرایند رسیدگی، محرمانه بودن، توافقی بــودن و … می‌باشــد. کشورهایی مانند آلمان با فراهم نمودن بسترهای قانونی و ساختاری در جهت بهره مندی از این روش‌ها نتایج مفیدی کسب کرده‌اند.

روش ­های جایگزین حل و فصل اختلاف (ADR)

به بیان ساده شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات (Alternative Dispute Resolution) فرآیندی است که طی آن، اختلافات در خارج از دادگستری و بدون تشریفات قضایی حل و فصل می شود. روش‌های جایگزین حل و فصل اختلافات به سه گروه اصلی طبقه بندی می‌شوند: قضاوت کننده، ارزیابی کننده و تسهیل کننده.

روش‌های جایگزین حل اختلافات –  قضاوت کننده (Adjudicative ADR)

این گروه از روش‌ها اغلب توسط اشخاصی انتخاب می‌شود که از یك سو تمایلی به مذاکره با یکدیگر نداشته و از ســوی دیگر با مراجعه بــه دادگاه نیز مخالفند. همچنین بر خلاف آرای قضایی كه همواره الزام آور هستند، تصمیمات در روش ADR قضاوت کننده می‌تواند الزام آور و یا غیر الزام آور باشــد. در این روش، یک شخص ثالث تحت عنوان شخص بی طرف به عنوان رسیدگی کننده یا تصمیم گیرنده عمل می‌کند.از جمله ی این روش‌ها می‌توان به داوری (Arbitration) و حقیقت‌یابی بی طرفانه (Neutral Fact – Finding) اشاره کرد.

داوری : در روش داوری، طرفین با تعیین یک یا چند داور با توافق یکدیگر برای اعلام رای در مواقع بروز اختلاف به داور مراجعه می‌کنند و رای داور برای طرفین لازم الاجرا می‌باشد. داوری نوعاً در شرایطی مورد استفاده قرار می‌گیرد که طرفین قادر به توافق بر سر موضوع اختلاف نباشند و در واقع راه مذاکره و سازش بسته باشد. همچنین در شرایطی كه جنبه‌های فنی و تجاری اختلاف به نحوی است كه طرفین تمایل دارند شخصی آشنا به عرف آن صنعت خاص به اختلاف رسیدگی كند، معمولا از روش داوری استفاده می‌نمایند

در مواقعی دیده می شود که طرفین تعیین داور را به زمان بروز اختلاف موکول می‌کنند که این روش از لحاظ عملی غلط است زیرا در صورت بروز اختلاف تعیین داور هم برای طرفین مشکل یا شاید غیر ممکن خواهد بود. 

حقیقت یابی بی طرفانه: در شرایطی که طرفین اختلاف قادر به توافق بر سر موضوع اختلاف نباشند و یا به کارشناسی فنی برای تصمیم گیری نیاز باشــد، طرفین می‌توانند به منظور بررسی جزئیات موضوع، شخص ثالثی را انتخاب نمایند. این روش از ADR ممکن است پیش از اقامه ی دعوی و یا در حین رسیدگی قضایی مورد استفاده قرار گیرد. 

روش‌های جایگزین حل اختلافات – ارزیابی کننده (Evaluative ADR)

این دسته شامل شیوه‌هایی است که طی آن طرفین اختلاف نقاط ضعف و قوت ادعاها و استدلال‌های خویش را بررسی و ارزیابی می‌كنند. در بسیاری از موارد در جریان جلسات، طرفین هنوز حاضر به مذاکره نیستند و ارزیابی به منظور فراهم آوردن زمینه برای تقویت قدرت چانه زنی هر یک از طرفین، تایید برخی از نظرات خاص آنها و رفــع انتظارات غیرمنطقی آنها صورت می‌گیرد. برخی از این روش‌ها عبارتند از: ارزیابی برابر، ارزیابی قضایی و ارزیابی تخصصی.

ارزیابی برابر: در این روش ابتدا پیش از حضور ثالث بی طرف، وکلا یا نمایندگان طرفین اختلاف، پیرامون موضوع دعوا با یکدیگر گفتگو می‌کنند و سعی می‌کنند دعوا را حل کنند و شخص ثالث نیز در این ارتباط توصیه هایی برای حل اختلاف ارائه می‌کند. این توصیه‌ها حتی اگر به حل و فصل اختلاف منجر نگردد و دعوا در محاکم قضایی مطرح شود، به توصیه‌های ارائه شده اشاره می‌شود تا دادگاه نیز از این فرایندها آگاهی یابد و در صورت نیاز از آن‌ها استفاده کند. 

ارزیابی قضایی: در روش ارزیابی قضایی از یک قاضی بازنشسته خواسته می‌شود که بر مبنای واقعیات پرونده به طرفین توصیه هایی ارائه نماید.

ارزیابی تخصصی یا کارشناسانه: این روش اغلب زمانی مورد استفاده قرار میگیرد که اختلاف بر سر موضوعات بسیار فنی رخ دهد و نیازمند نظرات کارشناسان آن حوزه ی خاص نظیر معماری، عمرانی و یا …. باشد. 

روش‌های جایگزین حل و فصل اختلافات – تسهیل کننده (Facilitative ADR)

در این دسته، شخص ثالث در ماهیت موضوع وارد نمی شود بلکه با ارائه نظرات مشورتی و راهکارهای مختلف سعی دارد زمینه گفتگو و حل و فصل اختلاف را مهیا کند. سه روش عمده در این گروه جای می‌گیرند: میانجیگری، سازش و توافق عام 

میانجیگری: فرد میانجی به طرفین کمک میکند تا موضوعات واقعی را تشخیص دهند، به مباحث جهت می‌دهد، و گزینه‌هایی به منظور سازش به طرفین ارائه می‌نماید. هدف از میانجیگری رسیدن به نتیجه ی برد- برد برای طرفین اختلاف اســت. میانجیگر ممکن است از بین افراد با زمینه‌های مختلفی انتخاب شــود، اما غالبا حقوقدانان آشنا با موضوع مورد اختلاف می‌باشد. از میانجی‌گری می‌توان در تمام مراحل اختلاف چه پیش از رسیدگی، چه در جریان رسیدگی و چه در زمان طی شدن فرایند تجدیدنظر استفاده کرد.

 ســازش: این روش بسیار شبیه میانجیگری می‌باشد اما نسبت به میانجیگری از رسمیت کمتری برخوردار است. در روش میانجیگری به طور مرتب جلسات ملاقات حضوری میان طرفین برگزار می‌شود در حالی که سازش ممكن است از طریق ارتباط تلفنی و یا ویدئو کنفرانس نیز صورت پذیرد. علاوه بر این، در سازش همواره فرض بر این است که طرفین به یک توافق اولیه رسیده‌اند و تنها لازم است که در مورد جزئیات توافق شود.

 توافق عام: این روش به عنوان میانجیگری در مقیاس وسیع تلقی می‌شود که در آن، طرف‌های بسیاری درگیر در موضوع هستند و نمایندگان این افراد به جای آنها مســئولیت تصمیم گیری را به عهده خواهند داشــت. فرآیند توافق عام ممکن است برای یک مدت طولانی ادامه یابد. در این شرایط، به سبب تعدد افراد درگیر در موضوع، خود اشخاص در جلسات حاضر نمی‌شوند و نماینده‌هایی از جانب آنها در جلسه شرکت می‌کنند. 

شرکت مهندسی تُکا با سابقه فعالیت در زمینه حل اختلاف، میانجیگری و داوری قراردادهای مشارکت در ساخت و همچنین داشتن دانش فنی لازم در این زمینه نسبت به پذیرفتن مسئولیت داوری و حل اختلاف در قراردادهای ملکی، آمادگی دارد.